Merakınızı Nasıl Canlandırırsınız?

06.06.2022

Frank Keil

Çocukluk döneminde “neden” ve “nasıl” sorularını sorma dürtümüz zamanla kaybolur. Yine de açık görüşlü olmanın getireceği keşif duygusunun coşkusunu yeniden keşfedebiliriz. 

İnsanoğlu etrafında olanların nasıl ve neden olduğuna dair bir öğrenme dürtüsüyle büyür. Birden çok anlamlara gelebilecek merak bilginin kapılarını açar bize. “Balıklar su altında nasıl nefes alıyor? Ya da klimalar neden su damlatır?” gibi sorular bizde merak uyandırır. Bizi açıklamalar aramaya teşvik eder, özellikle de fenomenlerin altında yatan sebep sonuç ilişkileri konusunda. Hayret duyma hali olan huşudan da farklıdır. Merak aktif bir şekilde düşünce sürecine katılmayı gerektirir. “Nasıl” ya da “neden” hakkında bazı varsayımlarda bulunur, olası spekülasyonları bile başlatabiliriz. Merak araştırmalara ve keşiflere bizi taşır. 

Düzenli iç gözlemler yapın

Kendinize sorun: Geçen ay, dünyayı nasıl gördüğünüzü veya anladığınızı değiştiren yeni bir şey öğrendiniz mi? Örneğin, yeni bir bilgi öğrenmiş veya eski bir görüş hakkında yanıldığınızı fark etmiş olabilirsiniz. Bu güncellemeleri dünyayı daha net görmenizi sağlayan fırsatlar olarak düşünün. Birinin zaten her şeyi tam olarak anladığını varsaymak kibrin zirvesidir. Cehaletimizi veya yanlış anlama kapasitemizi fark etmek ve yeni iç görüler kazanmak bizleri canlı tutar. Önde gelen bilim adamları, araştırma yapmak için birincil neden olarak bilmemeyi cömertçe kucaklar. Sizler de onları örnek alabilirsiniz.

Her ayın ilk gününde bir ara vererek ve son zamanlarda hangi yeni fikirleri edindiğinizi veya hangi yanlış anlamaları çözdüğünüzü kendinize sorarak bu yeni arayış ruhunu benimsemeye başlayabilirsiniz. Bir örnek seçtiğinizde zihninizde nelerin değiştiğini ve bu değişimin sonucunda hangi yeni sorgulama hatlarının ortaya çıktığını fark edersiniz. Her zaman keşfedecek yeni şeyler olacak.

Merakın artmasına açık olun

Merak ettiğinizde her biri önceki soruya yanıt olarak öğrendikleriniz tarafından tetiklenen birçok olası döngü veya dallanma yolu olabileceğine dair bir beklentiyle yaklaşın.

Doğa ve teknoloji dünyası karmaşık ve iç içe geçmiş sistemlerle doludur. Bir arabanın bileşenlerini ve bunların her birinin (motor, frenler, şanzıman vb.) nasıl kendi karmaşıklıklarına ve ek karmaşıklıklara sahip dahili parçalara sahip olduğunu hatırlayın. Yani ilk araştırma noktanızı tersine çevirdiğinizde ortaya çıkacak yeni ihtimaller konusunda uyanık olmalısınız. Örneğin, cıvık mantarlarının girift yerlere nasıl sokulabildiğini merak ettiğinizde arkalarında bir tür "bellek" olarak izler bıraktıklarını öğrenirsiniz ve hemen bu izleri nasıl "tanıdıklarını" ve nasıl kullandıklarını sormaya başlarsınız.

Merak etmenin çeşitli yollarını benimseyin

Daha fazlasını öğrenmenin yeni bir yolunu keşfettiğinizde bilginin peşinde olmaktan ayrıca bir zevk almaya başlayabilirsiniz. Yararlı olan standart arama motoru sorgusuna alternatif olarak uzmanlar tarafından oluşturulan YouTube videoları veya Reddit gibi çevrimiçi forumları da ziyaret etmeyi deneyebilirsiniz. Ayrıca bilim müzelerinde veya kolejlerde verilen dersleri veya diğer eğitim etkinliklerini keşfedebilirsiniz.

Tanıştığınız uzmanlardan bir konuyu anlamanıza yardımcı olmalarını istemekten çekinmeyin. Bazı uzmanlar acemi birine bir şeyler açıklamak istemeyebilirken, kendi alanlarında lider olanlar da dahil olmak üzere çoğu kişi, heyecanlarını paylaşmaktan ve hayatlarının neden bu kadar büyük bir kısmını bir konuya adadıklarını anlamanıza yardımcı olmaktan heyecan duyar. Yoğun programlarına rağmen bazı doktorlar neler olup bittiğini anlamak konusunda daha çok entelektüel bir eşlikçi olabilecek bir hastaya sahip olmaktan mutlu olabilir. Tanışmadığınız uzmanlara gönderdiğiniz e-postalar, aldıkları fazlaca e-posta nedeniyle her zaman işe yaramayabilir, ancak bir konuşma veya başka bir olaydan sonra bir uzmana ulaşmak genellikle daha faydalı olacaktır.

Bir konu özellikle karmaşık görünüyorsa erken tarihine bakmak yararlı bir giriş noktası sağlayabilir. Örneğin, elektromanyetizma kavramıyla ilgilendiğinizi varsayalım. Matematiksel modeller hakkında okuyarak konuya girmek göz korkutucu olabilir. 1860'ların başlarında bile, James Clerk Maxwell'in dört denklemi, bir miktar matematik bilgisi gerektiriyordu. Ancak birkaç on yıl daha geriye giderseniz ve öncü bilim adamı Michael Faraday hakkında bir kitap okursanız (onun not defterlerinden bazı alıntılar), birçok önemli fenomen hakkında neredeyse matematikten bağımsız güçlü bir kavrayışı hızlıca kazanabilirsiniz. Bir konuya farklı bakış açılarından yaklaştıkça, araştırılan olgunun tüm güzelliği ve karmaşıklığı ile ortaya çıktığını görmeye başlarsınız.

Anormalliklerin ve bulmacaların peşine düşün

Görünen bir anormallik veya bulmaca ile karşılaştığınızda merak harekete geçer. Bazen insanlar, akıllarındaki basit bir açıklayıcı hikâyenin can sıkıcı istisnaları olarak anormallikleri görmezden gelebilir. Ancak çoğu zaman bir anormallik çok açıklayıcı olabilir ve anlayışınızın yenilenmesine neden olabilir. Örneğin, yaşadığınız yerdeki bir ağacın yapraklarını diğer ağaçlardan çok daha erken döktüğünü fark edebilirsiniz. İlk başta, anormalliği görmezden gelirsiniz, ancak sonunda bunun neden böyle olabileceğine bakmaya karar verdiğinizde ağaçların genellikle kötü toprak koşulları veya toksik bir madde tarafından baskılandıklarında yapraklarını daha erken döktüklerini öğrenirsiniz. Böylece ağaçların çevrenin kalitesi hakkında nasıl bilgi verdiğini daha iyi anlamış olursunuz.

Başka bir örnek ise, belki de birçok siyaset bilimcinin sıralı seçimli oylama sistemleri önerdiğini öğrendiniz, ancak bu sistemler evrensel olmaktan uzaktır. Bunun neden böyle olduğunu düşünmeye başladığınızda oy vermeyle ilgili her şeyi merak etmeye başlarsınız. Sıralamalı oylama ve diğer türlerin hangi gerekçelere dayandığını keşfedersiniz. Bu tür bir oylamanın uygulanmasının önerilen faydaların yanı sıra beklenmeyen sonuçları olup olmadığını sorabilirsiniz. Adil ve işlevsel oylama sistemlerinin pratik olarak uygulanmasıyla ilgili birçok iç içe süreci daha iyi fark etmeye başlarsınız.

Benzer şekilde, durup kendinize veya başkalarına çeşitli sıradan görünen şeylerin nasıl çalıştığını açıklamaya çalışırsanız sifonlu bir tuvaletin nasıl çalıştığını veya kalbin nasıl kan pompaladığını kavramak da dahil olmak üzere düşüncelerinizde boşluklar olduğunu görebilirsiniz. Bu tür boşluklara rastladığınızda merakı özgür bırakmak ve bir şeyin neden böyle çalıştığını keşfetme fırsatını yakaladığınızı fark edin.

Karşıt vakaları keşfedin

Bir dizi çalışma bir konu hakkında daha derinlemesine öğrenmek için zıt vakaların ne kadar değerli olabildiğini göstermiştir. Örneğin, memeli çiftlerini karşılaştırdıktan ve aralarındaki ortak noktaları ve farklılıkları düşündükten sonra memeli kavramına ilişkin anlayışınız muhtemelen derinleşecektir. Ayrıca, psikolojide veya başka bir alanda birbiriyle ilişkili iki kavram olan “dışsal motivasyon” ve “içsel motivasyon” gibi kavramlar arasındaki benzerlikleri ve farklılıkları merak edebilir ve bunları karşılaştırarak daha büyük bir konu olan motivasyon hakkında daha fazla bilgi edinebilirsiniz.

Karşı olgulara açık olun

Merak fenomenlerin altında yatan ve bunlardan sorumlu olan nedensel yapıları ortaya çıkarmakta en güçlü araçtır. Bu yapılar genellikle ayrıntılı ve kapsamlı dallar içermektedir. Böylece her "nasıl" veya "neden" sorusu bir dizi takip sorusunu da başlatabilir. Son zamanlarda yapılan pek çok araştırma, karşı-olgusal sorular sormanın altta yatan işleyişi görmek için mükemmel bir yol olduğunu gösteriyor.

Bu tür sorular sorarak merakınız için yakıt sağlarsınız. Örneğin, şunu sorabilirsiniz: “Su donduğunda (çoğu sıvı gibi) genleşmek yerine büzülseydi dünya nasıl olurdu?” Böylece suyun bu alışılmadık özelliğinin ne kadar önemli olduğunu fark edersiniz. Bazı uzmanlar suyun bu özelliğinin Dünya'daki yaşam için gerekli olduğunu düşünüyor. Bu tür iddiaları tam olarak kavramak için kendinizi bir dizi takip sorusu ile baş başa bulursunuz. 

Neyin karşı olgusallaştırılacağını nasıl bilebiliriz? Işık hızı saatte 100 mil olsaydı ulaşımın nasıl olacağını merak etmek, tüm tekerlekli araçların mavi tekerlekleri olsaydı nasıl olacağını merak etmekten çok daha ilginçtir. Karşı olgu neden çok daha ilginçtir? Çünkü ışık hızı gibi önemli bir fenomenin doğası hakkında bazı farklılıkları ortaya çıkarabilmesi nedeniyle çok daha ilginçtir. Düzenli olarak karşı-olgusal alıştırmalar yaparsanız muhtemel açıklama ne olursa olsun soruları konu hakkında daha iyi bir anlayış geliştirirmiş olursunuz. Ancak çoğumuz, Dünyanın bazı özelliklerinin diğerlerinden daha ilginç olduğunu biliyoruz.

Başkalarıyla çift taraflı merak pratiği yapın

Merakınızı canlandırmanın bir yolu da başkalarıyla olan etkileşimlerinizden geçmektedir. Bir çok yetişkin, argümanları birinin diğerini yendiği savaşlar olarak görür. Ancak bu "kazanmak için tartışın" perspektifi, anlaşmazlıkların merakı genişletmek için sunduğu fırsatları ortadan kaldırır. Bunun yerine “öğrenmek için tartış” zihniyetini benimsememiz gerekiyor.

Herkesin “kaybetme” korkusu olmadan görüş alışverişinde bulunduğu bir tartışmayı hayal edin: Kazanmak için değil de gerçeğe yaklaşmak ve tüm taraflara olumlu katkılar sağlamak için yapılan bir tartışma. Aslında kazan-kazan karşılaşmalarının da mümkün olduğu ve tüm taraflar için daha faydalı olduğu durumlarda tartışmalarımızı yapabiliriz. Bir dahaki sefere bir arkadaşınızla aynı fikirde olmadığınızı fark ettiğinizde bu anlaşmazlığı bir öğrenme ve iletişim fırsatı olarak benimsemeye çalışın. Arkadaşınıza iyi niyetle tartışmak istediğinizi ve bu şekilde daha fazla bilgi edinebileceğiniz için fikrinizin değişmesinden memnun olabileceğinizi iletin. Bu öğrenme taahhüdünü yerine getirmek neredeyse her zaman “neden” ve “nasıl” sorularını sormayı içerir. Tartışmayı öğrenmeyi teşvik etmenin başka yolları da var. En kolay yollardan biri, başka bir kişiyle dinleyiciler olmadan tartışmaktır ve konuşmanın başında kimin neyi bildiğinin ayrıntılarının başka kimseyi ilgilendirmeyeceği konusunda anlaşmaya varmaktır.

Merak etmek için bir kontrol listesi oluşturun

Kontrol listeleri, merak etmek de dahil olmak üzere çeşitli etkinliklere etkili bir şekilde katılmanıza yardımcı olmak için şaşırtıcı derecede yararlı olabilir. Bir halk sağlığı hizmetinin maliyet ve faydalarını merak ettiğinizi varsayalım. Duyguların bilgiye nasıl yaklaştığımız konusunda önyargılı olabileceği göz önüne alındığında aşağıdaki soru örnekleri gibi öğeler içeren bir kontrol listesi kullanarak olaya yaklaşabilirsiniz:

En az üç farklı kaynağa başvurdum mu? Bu üç kişinin bilgilerini tek bir ortak kaynaktan almadığından emin miyim?
Kaynaklarımın itibarını, bağlantılarına, eğitimlerine ve görüşlerinin kalitesine saygı duyulduğuna dair diğer göstergelere bakarak kontrol ettim mi?
Kaynaklar herhangi bir mekanizmayı (örneğin, bir aşının nasıl çalıştığını) gerçekten tartıştı mı? Yoksa daha çok kişisel anekdotlara veya görüşlere mi yer verdiler? Yetersiz kaynaklar nadiren mekanizmalara derinlemesine dalarlar.
Merak ettiğiniz konuya bağlı olarak kontrol listesi farklı maddeler içerebilir. Örneğin, kontrol listeniz inançlarınızı doğrulayan bilgileri arama ve ona meydan okuyan bilgileri ihmal etme eğilimi gibi bilişsel önyargılarınızı hesaba katıp katmadığınızdan emin olmanıza yardımcı olur. Bu kontrollerin ilk başta kulağa zor gelse bile biraz pratikle şaşırtıcı derecede kolay olduğunu ve otomatik hale gelebileceğini göreceksiniz.

Daha fazla merak anını teşvik etmek için, şaşırtıcı olan yeni bir fenomenle karşılaştığınızda sadece basit bir cevap aramak yerine bir dizi "nasıl" ve "neden" sorularıyla konuyu ne sıklıkla takip ettiğinizi kontrol edebilirsiniz. Örneğin, ağaçları birbirine bağlayan mantarların "orman geniş ağlarını" öğrendikten sonra, sadece ne zaman veya kim tarafından keşfedildiklerini sormak yerine, ağaçların neden bu toplulukları oluşturduğunu veya bu toplulukların nasıl genişlediğini sorabilirsiniz.  Gerçekleri araştıran sorular merak etmek için bir basamak olarak kullanılırlarsa ve hızlıca verilen cevaplarla önleri kesilmezse çok yararlı olabilir.

Bu örneklerin amacı sizin için en iyi sonucu veren kontrol listelerini nasıl oluşturabileceğinize dair bir fikir vermesidir. Önemli kriterlerden biri, bir gündeme sıkıştırmadan veya başka bir amaç için bir araç olarak kullanmadan sadece gerçeği arayan meraka odaklanmaktır. Merak etmeye ne kadar çok çabalarsanız geçmişte neden daha fazla merak etmediğinizi de o kadar çok kendinize soracaksınız. Derinlemesine merak etmek çok az maddi maliyetle veya hiç maliyet olmadan çok değerli şeyler elde edebileceğiniz birkaç aktiviteden biridir ve gelecekte dünyayı nasıl deneyimlediğinizi sürekli olarak zenginleştirebilecek bir şeydir.

Önemli noktalar

Merak etmek tatmin edicidir. Dünya hakkında bilgi edinme güdünüz olan merakı kucaklayarak dünyanın zenginliğine ilişkin takdirinizi derinleştirebilir ve başkalarıyla daha bütüncül bir ilişki kurabilirsiniz.

Merak genellikle yaşla birlikte azalır, ancak böyle olması zorunlu değildir. Çocukluktaki merak dürtüsü insanlar büyüdükçe genellikle azalır, ancak yaşam boyu merakını canlı tutanlar soru sorma alışkanlığımızı sürdürebileceğimizi göstermektedir.

Düzenli iç gözlemler yapın. Periyodik olarak kontrol etmek yakın zamanda edindiğiniz iç gözlemleri değerlendirmenize yardımcı olabilir ya da bilmediğiniz alanları merak etmeye başlamanızı sağlayabilir.

Merakın artmasına açık olun. Derinden merak duymak basit bir cevap bulmakla ilgili değildir. Sorulara verilen cevaplar yeni soruları doğurur ve her biri yeni bir öğrenme fırsatı sunar.

Merak etmenin çeşitli yollarını benimseyin. Arama motorlarının yanında videolar, eğitim etkinlikleri ve bir konuya giriş niteliğindeki kitaplar gibi diğer kaynaklara da bakabilirsiniz.

Anormalliklerin ve bulmacaların peşine düşün. Alışılmadık veya belirsiz görünen fenomenlere odaklanın, bu fenomenler merak için yakıt sağlayabilir.

Karşıt vakaları keşfedin. İlişkili türler veya kavramlar arasındaki benzerlikleri ve farklılıkları incelemek beklenmedik iç görüler sağlayabilir.

Karşı olgulara açık olun. Dünyayla ilgili bir şeyin farklı olmasının nasıl olacağını merak etmek bazı şeylerin neden böyle çalıştığını anlamanıza yardımcı olabilir.

Başkalarıyla çift taraflı merak pratiği yapın. Anlaşmazlıkları kazanılacak savaşlar olarak görmek yerine merak etme fırsatları olarak değerlendirerek "öğrenmek için tartışın" zihniyetini benimseyin.

Merakınızı canlı tutmak için bir kontrol listesi oluşturun. Kontrol listesi oluşturmak daha kapsamlı yollarla merak ettiğiniz şeyler hakkında güvenilir bilgilere ulaşmanıza yardımcı olabilir.

Çocuklarda merak uyandırmak için daha fazlasını yapmak isterseniz:

Yetişkinler olarak merakımızı canlandırmanın yanı sıra çocuklarla, onların erken dönem merak düzeylerini desteklemeye ve sürdürmeye yardımcı olacak şekillerde etkileşim içinde olabiliriz. Gelecek neslin merakını koruyarak onu kendi yaşamlarımızda da deneyimleme olasılığımız daha yüksek olacaktır.

Çocuklarla farklı türden konuşmalar yaparak işe başlayabilirsiniz. Amaç, halihazırda sahip oldukları bilginin tadını çıkarmalarına ve büyütmelerine yardımcı olmaktır. Mesela, onlara açık uçlu sorular sormak iyidir. Bu sorular bir konuşmayı aniden sonlandırmak yerine onu büyüten sorulardır. Örneğin, bir çocuk bir meyve bahçesinde elma toplamaktan yeni döndüyse “Hangi elmaları toplayacağınıza nasıl karar verdin?” diye sorabilirsiniz. Devam eden tartışmalar çocukları daha derine inmeye ve sorunun yanıtları üzerinde düşünerek yeni iç görüler oluşturmaya teşvik eder. “Çok elma var mıydı?” gibi sorular basit bir “evet” veya “hayır” ile cevaplanabilir, bu da konuşmanın devam etmesine yardımcı olmaz.

Ayrıca bir çocuğun yanındayken kendinize daha fazla "neden" ve "nasıl" soruları sorabilirsiniz. Bu sorular çocuklara daha önce sordukları sorulardan aldıkları keyfi hatırlatır. Aynı zamanda merak etme ve öğrenmede ortak olduğunuzu da gösterir. “Neden” ve “nasıl” soruları, çocukların altta yatan mekanizmaları ortaya çıkarmaya yönelik özel iştahlarını açar. Çocuklara, entelektüel alçakgönüllülüğün örnekliğini gösterirken kendi bilginizdeki bir boşluğu ortaya çıkarmanın da nasıl enerji verici olduğunu görebilirsiniz.

İşlerin nasıl yürüdüğünü ve neden böyle olduklarını merak etmek keşfetmenin tadını almanızı sağlar.  Keşfetmek için heyecan verici ve alışılmadık bir toprakta davetkar izler bulmaya benzer bu tat. Beraber merak ederek yeni kavrayışların sağlayacağı zevkleri ve güçleri tanırsınız. Ebeveynler ve çocuklar arasında merak uyandıran ortak konular etrafında akşam yemeği sohbetlerini yeniden tasarlamaktan tutun da (belki de yerel bir fosil gibi bir destekle bile) bir yürüyüşte ilgi çekici noktalarda mola vermeye, neden cep telefonunun olduğunu merak etmeye kadar merak uyandırabilecek birçok etkinlik vardır. Bu tür uygulamalara alıştığınızda ve ardından gelen entelektüel zevkleri takdir ettiğinizde karşınızda sonsuz sayıda olasılık belirecektir. 

Bağlantılar ve kitaplar

Wonder: Childhood and the Lifelong Love of Science (2022) adlı kitabımda merak duygusunun ve bunun küçük çocuklarda gelişmesini desteklemenin neden bu kadar önemli olduğunun ayrıntılı bir açıklamasını sundum.

Psikolog Angela Duckworth'un Karakter Laboratuvarı web sitesindeki merak sayfası ilgili etkinlikler hakkında daha fazla bilgi edinmek için harika bir yerdir.

Reddit forumu “Beş Yaşındaymışım Gibi Açıkla” bölümü çok çeşitli soruların yanıtlarını aramak için bir sıçrama tahtası olabilir. Aynı zamanda ilk başta göz korkutabilecek fenomenlerin nasıl basitleştirileceğine dair eğlenceli örnekler de sunar. Bağlantılı forum “Görüşümü Değiştir” ve “Öğrenmek için tartışın” konuşmalarında ve aylık iç gözlemlerin yer aldığı tutum türlerini de güzel bir şekilde göstermektedir.

The Age of Wonder: The Romantic Generation and the Discovery of the Beauty and Terror of Science (2010) adlı kitap, İngiliz biyografi yazarı Richard Holmes'un Aydınlanmanın sonlarına doğru farklı bir grupta merakın nasıl ortaya çıktığını anlatan büyüleyici bir anlatıma sahiptir. 

Andrew Robinson'ın Her Şeyi Bilen Son Adam (2006) adlı kitabı, istisnai bilişsel yetenek ile değil, bitmeyen merakı nedeniyle olağan bir geçmişe sahip ama olağanüstü bir bilge olan Thomas Young'ın bir portresini sunmaktadır.

Elinor Wonders Why (2020-) çocuklarda merakı desteklemek için umut verici bir yaklaşım sergileyen bir PBS yapımı bir dizidir. Programın web sitesinde genç meraklılar için oyunlar, etkinlikler ve videolar yer almaktadır.

Çeviren: Uzman Klinik Psikolog Rabia Yavuz
Eposta: rabia.yavuz@gmail.com
Instagram: https://www.instagram.com/klinikpsikolograbiayavuz/
Kaynak:https://psyche.co/guides/how-to-have-a-life-full-of-wonder-and-learning-about-the-world?utm_source=Psyche+Magazine&utm_campaign=6bd4c04d64-EMAIL_CAMPAIGN_2022_05_18_12_11&utm_medium=email&utm_term=0_76a303a90a-6bd4c04d64-71462536