Covid-19 Pandemisinin Aileler Üzerindeki Etkileri

10.02.2021

Aileler pandemi döneminde stresle başa çıkmak, aile içi sağlıklı iletişim kurmak ve ruh sağlıklarını korumak için neler yapabilir?

İçerisinde bulunduğumuz Covid-19 pandemi dönemi belki de tüm zamanların en büyük sosyal deneyi. Yaklaşık bir yıldır tüm dünyayı kasıp kavuran Covid-19 salgını dünyayı büyük bir ruh sağlığı kriziyle de karşı karşıya bırakıyor. Son araştırmalar gösteriyor ki, kişilerde depresyon, kolay öfkelenme, endişe ve sinirlilik gibi semptomlarda gözlenebilir artışlar var. Üzerinde durulması gereken mühim konulardan biri de ailelerin, ebeveynlerin, eşlerin ve çocukların salgının yarattığı sosyal karmaşadan nasıl etkilendiği. Tüm aileler pandemi döneminden farklı düzeyde etkileniyor olmasına rağmen hepsinin ortak olarak yaşadığı deneyimler de var. Korku, belirsizlik ve sürekli aynı evin içerisinde oturmak zorunda kalmak ailelerdeki huzur ortamını korumak konusunda ailelere büyük zorluklar yaşatıyor. Sosyal ve ekonomik açıdan bakıldığında, işsizlik ya da hastalık gibi sorunlarla baş etmek zorunda olmayan pek çok aile ve ebeveyn dahi çok fazla stres verici durumla karşı karşıya. 

Pandemi döneminin yarattığı değişimlerin önemli bir boyutu ebeveyn ve çocuk ilişkisi konusunda karşımıza çıkıyor. Bu dönemde ebeveynlerin üzerinde güçlü bir baskıdan söz etmek mümkün çünkü ebeveynlerden çocuklarına güçlü liderlik etmeleri bekleniyor. Fakat ebeveynlerin yüksek seviyede strese maruz kalması zihinsel ve duygusal kaynaklarını tüketirken aileye pozitif liderlik etmelerini de zorlaştırıyor. Bu dönemde ebeveynlerin finansal anlamda büyük stres yaşaması da oldukça rastlanan bir durum. Öngörülemez oranlardaki işsizlik, ekonomilerin büyük darbeler alması ve pek çok devletin vatandaşlara yeterli finansal destek vermeye yönelik politikalar uygulamaması aileleri oldukça zor durumda bırakıyor. Ailelerin pandemiden nasıl etkilendiği de değişiklik gösteriyor. Mevcut olan hassasiyetlerine bağlı olarak özellikle düşük gelir düzeyine sahip aileler bu dönemden çok daha büyük yara alıyor. 

Devam etmekte olan kriz hali ebeveynleri psikolojik stres konusunda da ciddi olarak riske atarak ebeveynlerde problematik ebeveynlik tutumlarının ortaya çıkmasına katkıda bulunuyor. Ebeveynin kaynaklarına artan taleple birlikte ebeveynler de yaşadıkları ruhsal problemler sebebiyle ebeveynlik kapasitelerini kaybetmekte. Ruhsal anlamda zorlanan ebeveynlerin çocuklarına hatalı geri dönüşler vermesi çocuklarda problemli davranışları arttırarak aile içerisinde bir kısır döngü oluşmasına yol açabiliyor.

Pandemi döneminin aile ortamında yarattığı sorunların bir kısmı da eşler arası değişen dinamiklerin bir sonucu olarak karşımıza çıkıyor. Bu dönemin getirdiği yoğun stres evliliklerde ciddi sarsıntılara yol açabiliyorken hem eşlerin hem de çocukların ruh sağlığını tehdit ediyor. İçerisinde bulunduğumuz kriz dönemi evlilikte önceden var olan problemleri tırmandırabileceği gibi yeni problemlere de sebep olabiliyor. Ne yazık ki, şiddet, istismar ve başka ilişkisel sorunların zaten mevcut olduğu çift ve ailelerde durumun çok daha kötü olduğunu söylemek mümkün. 

Pandeminin çift ve aileler üzerindeki etkilerini gösteren pek çok araştırma önemli veriler sunuyor. Çin’de yapılan araştırmaların sonucunda görülüyor ki, karantina döneminde boşanma oranlarında gözle görülür bir artış oldu. Klinik araştırmalar gösteriyor ki, bu dönemde ilişki şiddeti ve aile içi şiddet artış göstermesine rağmen şikâyet olarak bildirilen şiddet vakalarının sayısında düşüş görülmekte. İngiltere’de istismara uğrayan çocukların sayısı geçen yılın aynı dönemine göre %25 artış gösterdi. Eskiden çocuklar maruz kaldıkları istismarı okullarında öğretmenlerine veya başka yakınlarına anlatabiliyordu. Okulların kapanması ve koronavirüs önlemleri bu imkanları önemli ölçüde azalttı. İngiltere ve Galler'de iki milyon çocuğun istismar uygulayan, akıl sağlığı sorunları yaşayan ebeveyn veya alkol/uyuşturucu bağımlılığı olan ebeveynlerin yanında yaşadığı tahmin ediliyor. Çocuk gelişiminde yaşanan sorunlar ve eksiklikler, çocuklara hayatlarının geri kalanında dezavantaj olarak geri dönebileceği için İngiltere'deki yetkililer pandeminin bir nesilde kalıcı etki bırakmasından endişeleniyor.

Virüsün sosyal hayat ve toplumsal düzeyde yarattığı değişimler, çocuklar üzerinde ciddi ve yıkıcı etkiler bırakabiliyor. Özellikle okulların kapatılması çocukların eğitimine ciddi anlamda zarar verdi. Fakat okullar çocuklar için yalnızca birer eğitim yuvası değil aynı zamanda sosyalleşme, duygusal gelişim ve bazı çocuklar için sorunlu ailelerinden kaçış imkânı sunuyordu. Pandemi boyunca çocukları etkileyen tek olay okulların kapanması değildi. Ailelerin karşı karşıya kaldığı stres, artan işsizlik, finansal belirsizlik ve sokağa çıkma kısıtlamaları hanelerde gergin anlar yaşanmasına neden oldu. 

Peki içerisinde bulunduğumuz bu küresel krizde aileler ne yapmalı? Bu dönemde çocukların kendini güvende hissetmesi, sağlıklı rutinlerini korumaları, duygularını ve davranışlarını yönetebilmeleri ve psikoloji sağlamlıklarını koruyabilmeleri oldukça mühim. Amerikan Pediatri Akademisi (AAP) ailelerin pandemi döneminde stresle başa çıkmaları için bazı önerilerde bulunuyor. 

Çocukların korkularına dikkat vermek çok önemli.

Çocuklar hem fiziksel hem de duygusal anlamda güvende hissetmek için ailelerine güvenirler. Çocuklarınızı onların yanında olacağınıza ve bu dönemi aile olarak atlatacağınız konusunda temin edin. Bu konuda yapılabilecek bazı şeyler var. 
• Çocuklarınızın pandemi konusundaki sorularını basitçe ve dürüstçe cevaplayın. Teknoloji ve iletişim çağında yaşıyoruz. Çocuklar pek çok kaynaktan onlar için son derece korku verici olan haberler duyabilirler. Duydukları hakkında onlarla konuşun. İnsanların hastalanması normal olduğunu fakat virüsten korunmak adına alabilecekleri güvenlik önlemlerini anlatabilirsiniz. 
• Çocuklarınızın duygularını fark edin. Çocuklar özellikle pek çok duygu yaşadıkları bu dönemde duygularının fark edilip kabul edilmesine ihtiyaç duyarlar. Örneğin, “Pandemiden önce arkadaşlarınla yaptığın pek çok şeyi şu an yapamıyor olmanın senin için hayal kırıklığı yarattığını farkındayım. Arkadaşlarınla vakit geçirebilmen için neler yapabiliriz birlikte düşünelim” şeklindeki sakin ve şefkatli bir yaklaşım faydalı olacaktır. 
• Sevdiklerinizle iletişimi koparmayın. Özellikle aile büyüklerinden ya da rahatsızlığı bulunan yakınlarından uzak kalmış olmak çocukların onlar hakkında endişelenmelerine sebep olabilir. Bu konuda yapılabilecek en iyi şey mümkün oldukça görüntülü görüşmelerle iletişimi canlı tutmaktır.
• Çocuklarınıza duygularıyla nasıl baş edebilecekleri konusunda model olmanız önemlidir. Duygularınızı nasıl yönettiğinizle ilgili onlarla konuşun.
• Evi herhangi bir nedenle terk etmeden önce mutlaka çocuğunuza haber verin. Çocuğunuza sakin ve güven verici bir tonda nereye gittiğinizi, ne kadar süre orada olacağınızı ve ne zaman döneceğinizi söylemeniz onun güvende hissetmesi adına önemlidir.
• Hayatta önünüze bakmaya çalışın. Çocuklarınıza da bilim insanlarının dünyadaki yaygın hastalıkla baş etmek ve insanlara yardım etmek için çalıştığını anlatın.
• Çocuğunuzla temas kurun. Çocuklarınıza belki eskisinden de daha çok sarılmanız ve onlara olan sevginizi söylemeniz gerekebilir.

Sağlıklı rutinler oluşturun.

• İçinde bulunduğumuz pandemi döneminde eski uyku düzenimizi korumamız ve rutinlerimizi devam ettirmemiz eskisinden çok daha önemli bir hale geldi. Böyle belirsiz bir dönemde bunu yapmak bize düzenli bir günlük rutin ve güvence hissi verir. Tüm çocuklar ve gençler de kişisel ihtiyaçlarını karşılayabilmek için bu öngörülebilir ve esnek rutinlerden fayda görür.

• Eski günlük rutinlerimiz artık geçerli olmadığına göre yeni rutinler yaratmak gerekebilir. Zamanı planlamak tüm çocuklara yardımcı olabilir fakat çocukların genel bir düzeni takip etmesi de gerekir. Örneğin, gün içerisinde uyanma rutinleri, hazırlanma, kahvaltı, ödevlere geçiş, egzersiz ve oyun gibi aktivitelerin bulunduğu rutinlerin bulunması gerekir.

Pozitif disiplin uygulayın

Bu dönemde herkes hiç olmadığı kadar kaygılı ve gergin. Küçük çocuklar duygularını ifade etmek için kelimeleri kullanmayabilirler fakat streslerini, kaygılarını ve korkularını davranışları yoluyla dışa vurma eğilimindedirler. Böyle bir durum çocuğun zaten gergin olan ebeveynlerinin daha da çok keyiflerinin kaçmasıyla sonuçlanabilir. Daha büyük çocuklar ve gençler ise eski aktivitelerini yapamamaktan ya da arkadaşlarından uzak kalmaktan kaynaklanan agresif davranışlarda bulunabilirler. Bu dönemde çocuklarınızın duygularıyla baş etmesi adına onlara yardım edebilirsiniz.
• Yaratıcı oyunlar geliştirin. Örneğin, çocuklarınızın el ve zihinsel becerilerini geliştirmelerine yardımcı olabilecek resimler ya da maketler yapmaları için onları teşvik edebilir ve hatta bunları yaparken onlara eşlik edebilirsiniz. Resim çizmek ya da oyun oynamak çocukların duygularını dışa vurmak için de iyi birer yoldur. Çocuklarınızı duygularını dışa vurmaları konusunda teşvik ederken onlara yaratıcı yollar sunmak duygularını kanalize edebilecekleri yollar bulmaları açısından iyidir.
• Çocuklarınıza dikkat verin. Dikkat, olumlu davranışları pekiştirmek için güçlü bir araçtır. Olumlu davranışa dikkat çekerken başarıyı ve çabayı takdir edin. Özellikle de daha büyük çocuklar için beklentileri açıkça ifade etmek buna yardımcı olur.
• Her şeyin eskisinden çok daha farklı olduğu bir dönem geçiriyoruz. Çocuklarda olumlu davranışları pekiştirmek için daha az stresli dönemlerde kullanmadığınız ufak ödüller ya da imtiyazlar vermekte bir sorun yoktur. 
• Çocuklarınıza özel olarak zaman ayırın. 7/24 aynı evin içinde bulunuyor olsanız dahi her çocuğunuzla özel vakit geçirmek için zaman ayırın. Bu özel zamanlar çocuğunuzla birlikte yemek yapmayı, kitap okumayı ya da oyun oynamayı içerebilir. Zamanı kendiniz belirleyin fakat yapacağınız aktiviteyi çocuğunuzun seçmesi için ona müsaade edin. Dikkatinizi başka hiçbir uyaranın çelmediği yalnızca 10 ya da 20 dakika çocuğunuz için çok fazla anlama sahip olabilir. Böyle zamanlarda cep telefonlarınızı sessize aldığınızdan ve dikkatinizi dağıtmayacağından emin olun. 
• Fiziksel cezalandırma yöntemlerinden kesinlikle kaçının. Tüm fiziksel cezalandırma yöntemleri çocuklar için fiziksel yaralanmaya sebep olabileceği gibi çocukta duygusal anlamda da yaralar açar. Buna ek olarak etkili bir disiplin yönetimi de değildir. Fiziksel cezalar vermek uzun vadede çocukta agresifliği arttırabilir, öz-kontrol becerilerini geliştirmelerine engel olabilir ve hatta beyin gelişimini olumsuz olarak etkileyebilir. En önemlisi de çocuğun eve dair hissetmesi gereken güven ve emniyet duygularını ondan alabilir. Bu duygular özellikle bu dönemde çocuğun en çok kaybetmemesi gereken duygulardır.

Kendinize iyi bakın

• Ebeveynler kendilerine hem fiziksel hem de duygusal olarak da iyi davranmalıdır. Bu dönemde sağlıklı beslenmek, egzersiz yapmak ve yeterli derecede uyumak büyük önem taşıyor. Üzerinizdeki baskıyı azaltmak ve molalar vermek için yöntemler bulmak fayda sağlayabilir. Eğer iki ebeveyn de aynı evde yaşıyorsa çocuklarla ilgilenmek konusunda ebeveynler birbirine destek olabilir. 

Şükran duygusunu korumak

• Negatifliğin bu kadar yoğun olduğu bu dönemde pozitif olana odaklanmak oldukça kıymetli. Hayatınızda sahip olduğunuz için minnettar olduğunuz neler var? Araştırmalar gösteriyor ki, düzenli olarak minnettarlığı ifade etmek mutluluğu arttırırken stres ve depresyon semptomlarının da azalmasına yardımcı oluyor. 

Bu dönemde ailelerin ruh sağlıklarını korumak adına yapabilecekleri başka şeyler de var.

• Çocuğunuzun içinde bulunduğu strese dair gösterdiği belirtileri görmezden gelmeyin, aksine o belirtilere özel olarak dikkat verin. Çocuğun normal ve öngörülebilir bir dönemde baş edebildiği stres verici durumlar bu dönemde kontrol edilmesi güç bir yangın haline gelebilir. Çocuğun yaşadığı zorlanmaların çok daha görünür hale geldiği bu dönemde ailelerin çocuklarına yardımcı olmak adına kaynaklarını daha fazla kullanmaları gerekebilir.

• Ortak anlam bulun. Pandemi dönemi hepimizin eskisinden daha çok varoluşsal sorularla karşılaşmasına sebep oldu. Bu dönem aynı zamanda çocuklarımızla kendi değerlerimizi paylaşmak ve onların değerlerini keşfetmek için yeni fırsatlar da yaratıyor. Yaşça büyük aile üyelerinize zor zamanları nasıl atlattıklarını ve o zamanlardan nasıl dersler çıkardıklarını sorabilirsiniz. Ailecek bir arada vakit geçirebileceğiniz gönüllü bir aktivite bulabilirsiniz. Çocuklarınızın her zaman böyle aktivitelere katılmadığını görebilirsiniz fakat sizi mutlaka dinliyor ve sizden bir şeyler öğreniyor olacaklardır. 

• Bu dönemde yardım alabilecek kaynakların her zaman var olduğunun bilincinde olmak belki de en önemli şeylerden biri. Pandeminin bir sonucu da yüz yüze terapi ve destek platformlarının yerini büyük ölçüde sanal platformların alması oldu. Dolayısıyla bir ruh sağlığı uzmanına danışmak artık belki de hiç olmadığı kadar kolay. Kendinizin ya da çocuğunuzun ruh sağlığıyla ilgili endişeleriniz varsa bir uzmana danışmaktan çekinmeyin.

Covid-19 dönemi aynı zamanda aileler için değişik fırsatlar da sunuyor. Pandemi sebebiyle zorunlu olarak ailelerin içinde bulunduğu yakınlık yeniden bağlanmaya ve değişime sebep olabilir. Geçmişteki pandemiler hakkındaki araştırmalar gösteriyor ki, sosyal izolasyon ruh sağlığımızı çeşitli şekillerde etkileyebiliyor: Kendimiz ve başkaları için kaygı ve korku, yalnızlık, öfke, gerginlik ve aile içinde istismarcı davranışların artışı. 
Aynı zamanda bildiğimiz bir şey daha var. Sosyal izolasyon çocukların ruh sağlığı için yıkıcı etkiler taşıma riskini taşıyor olmasına rağmen ailelere değişim ve yeniden bağlanma için de fırsatlar veriyor. İçerisinde bulunduğumuz sürecin yıkıcı etkilerini en aza indirgemeye çalışarak bu dönemden farklı öğretiler kazanarak daha güçlü çıkmamız da mümkün.

Hazırlayan: Psikolog Yonca Kanburoğlu
Kaynaklar:

• Benton, S.A. (2020, September 23). Secondary Effects of Covid-19 on Parents. Psychology Today. Retrieved from https://www.psychologytoday.com/us/blog/the-high-functioning-alcoholic/202009/secondary-effects-covid-19-parents 
• Browne, D.T., Prime, H., & Wade, M. (2020). Risk and Resilience in Family Well-Being During the Covid-19 Pandemic. American Psychological Association, 75(5), p. 631-643.
• Bryden P., & Szatmari, P. (2020, May 27). Pandemic Provides an Opportunity for Families’ Mental Health. Psychology Today. Retrieved from https://www.psychologytoday.com/intl/blog/start-here/202005/pandemic-provides-opportunity-families-mental-health 
• Kemper, Kathi. (2020, February 11). Mood-Boosting Tips for Families During Covid-19 Pandemic. Healthy Children. Retrieved from https://www.healthychildren.org/English/health-issues/conditions/COVID-19/Pages/Mood-Boosting-Tips-for-Families-COVID-19.aspx 
• Lebow, J.L. (2020, May 15). Family in the Age of Covid-19. Family Process, 59(2). 
• Lebow, J.L. (2020, August 28). Covid-19, Families, and Family Therapy: Shining Light into the Darkness. Family Process. 
• N.a. (2020, Ocober 23).Parenting in a Pandemic: Tips to Keep the Calm at Home. Healthy Children. Retrieved from https://www.healthychildren.org/English/health-issues/conditions/COVID-19/Pages/Parenting-in-a-Pandemic.aspx 
• Triggle, N. (January 2020). Covid: The devastating toll of the pandemic on children. BBC News. Retrieved from https://www.bbc.com/news/health-55863841