Hastalıklar mı arttı, Teşhis koyma merakı mı?

Suzanne O’Sullivan

Kronik rahatsızlıkları olan insanların sayısı giderek artıyor. Eskiden olduğumuzdan daha mı az sağlıklıyız yoksa hastalıklara teşhis koyarken aşırıya mı kaçıyoruz?
Sıradan yaşam deneyimleri, bedensel kusurlar ve normal farklılıklar gereksiz yere patolojikleştiriliyor mu? Bir doktor tam da bunu savunuyor.

Bir Vaka

Okul dönemi Anna için oldukça zorlu geçmiş. Hâlâ aklından çıkmadığını ifade ediyor. Sosyal bir çocuk olduğunu, arkadaş edinme konusunda iyi olduğunu da hatırlıyor. Ama aynı zamanda bir arkadaşına, ardından bir başkasına ve bir diğerine aşırı bağlandığını da anlatıyor. Söylediğine göre; o dönemde dürtüsel olmaya meyilliymiş ve başkalarını memnun etmek istiyormuş ve kolayca yönlendiriliyormuş. Özellikle üzücü bir olayın onu hiç terk etmediğinden bahsediyor. Anlattığına göre; “yeni bir okula geçtikten sonraki ilk gün, iki kızın kanatları altına girdiği için rahatlamıştı. Öğle yemeğinde, kıkırdama nöbetleri içinde, kızlar birbirlerini yaramaz şeyler yapmaya teşvik ettiler. Anna erkeklere portakal suyu tükürdü. Bunu zevkle yaptı, ancak daha sonra kendini suçladı.” Bu olayın tüm okul deneyimini renklendirdiğini düşünüyor. 

Anna hem çocukken hem de yetişkinken yaptırıma uğradığını, yargılandığını ve yanlış anlaşıldığını hissettiğini söylüyor. Kendisini yeni ortamlara uyum sağlayan ve komik görünerek hayatta kalan bir bukalemun olarak görüyor, ancak söylediği şeylerden çoğu zaman pişmanlık duyuyor. Özgüveni düşük. Bir hemşire olmasına, işini çok sevmesine ve iyi yapmasına rağmen, yine de sık sık kendini yetersiz hissediyor. “İnsanlar benim hissettiğim kadar zeki olduğumu düşünmüyor. Kelimeleri ağzımdan yeterince hızlı çıkaramıyorum” diyor. Anna ile konuşurken 20'li yaşlarının başındayken sürekli yorgun olduğunu hatırlıyor. Duygularını kontrol edemiyordu ve hafızasının zayıflığından şikayetçiydi. Anahtarlarını saçma sapan yerlerde bırakıyordu (bir keresinde buzdolabında bırakmıştı). Ocağı kapatmayı ve ütünün fişini çekmeyi unutmuştu. “İnsanların bana söylediği şeyleri asla hatırlayamıyorum, örneğin kaç çocukları olduğunu. Bundan nefret ediyorum çünkü bu beni umursamıyor muşum gibi gösteriyor ama aslında umursuyorum.”

Anna hayatı boyunca pek çok kez tıbbi tavsiye almış. 20'li yaşlarında aile hekimi ona depresyon teşhisi koymuş ve antidepresan kullanmaya başlamış. İlaçlar onu hissizleştirdiği için ilaçları bırakmış. Bir beslenme uzmanına gitmiş, o da maya enfeksiyonu olduğunu söylemiş ve Anna’yı oldukça kısıtlayıcı bir diyete sokmuş (bunun faydası olmuş ama sadece birkaç aylığına). On yıl boyunca her hafta bir terapiste gitmiş ve bunun faydalı olduğunu görmüş, ancak yine de ruh hali dalgalanmaya devam ediyordu.

Nörodiverjan (nörolojik farklılığı olmak) olup olmadığını ancak 40'lı yaşlarında, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) teşhisi konmuş bir arkadaşıyla yaptığı konuşmadan sonra merak etmeye başlamış. “Her zaman halıdaki desene takılıp düşen biri olarak sevgiyle dalga geçildim,” diyor gülümseyerek. “Tuhaf biriydim. Bu yüzden arkadaşım bana nörodiverjans hakkında bir gazete makalesi gönderdiğinde, tanımlama beni bir otobüs gibi çarptı. Makale benim hakkımda yazılmış gibiydi.”

Anna biraz araştırma yaptıktan sonra DEHB konusunda online bir değerlendirme yaptırmak için para ödedi. Teşhis görüşmesi 90 dakika sürdü. Anna'nın bir psikiyatrist olduğunu düşündüğü ama emin olmadığı değerlendirici, Anna'nın dikkatini kendisiyle ilgili fark etmediği şeylere çekti. Aşırı kıpır kıpır olup olmadığı sorulduğunda Anna kıpır kıpır olmadığını söyledi, ancak değerlendirici görüşme sırasında defalarca saçını karıştırdığına dikkat çekti. Anna, toplantılar sırasında her zaman nasıl karalamalar yaptığını hatırlayarak alışılmadık derecede kıpır kıpır olduğunu fark etti.

Anna şimdi hayatı boyunca DEHB özelliklerini hafife aldığını fark ediyor. Teşhis onun için çok anlamlıydı. Yavaş nörolojik işlem, neden bu kadar kötü bir hafızası olduğunu ve fikirlerini diğer insanlara istediği kadar net bir şekilde iletemediğini açıklıyordu. Zorluklarını kamufle etmek ve hatalarını gizlemek için harcadığı onca çaba yüzünden bitkin düşmesine de şaşmamalı.

Anna şimdi uyarıcı ilaç metilfenidat (Ritalin) alıyor. “İlk aldığımda bu kadar net düşünebildiğime inanamadım.” Şimdi daha hızlı karar verebiliyor, önceliklerini belirleyebiliyor ve daha fazla enerjiye sahip olabiliyor. Bunun hayatının pratik yönlerini, iş ve sosyal ilişkilerini nasıl etkilediğini merak ettim. “Hayatım daha mı iyi? Hem evet hem hayır.” cevabını aldım.

Anna'nın işyeri kendisine oldukça destek oluyor. Ona özel, alçak tavanlı bir ofis vermek gibi ayarlamalar yapmışlar; Anna bu sayede gürültünün azaldığını ve ihtiyacı olduğunda sessizliği sağladığını düşünüyor. Ayrıca yoğun bir ortamdaysa gürültü önleyici kulaklık takmasına da izin veriliyor. İş arkadaşlarına, uyarıda bulunmadan ofisine girmemeleri öğretilmiş. Buna rağmen Anna işini hala zor buluyor ve insanlara engelli olduğunu sürekli hatırlatmak zorunda olduğunu hissediyor. Öyle ki şu anda işten ayrılmış durumda ve bir daha geri döneceğini de düşünmüyor. Süregelen sorunun bir parçası da ne Anna'nın ne de işvereninin onun gerçekten neye ihtiyacı olduğunu bilmemesi. “Biri yardım isteyip istemediğimi sorduğunda, ne isteyeceğimi bilmiyorum” diyor bana.

Ailesine ve arkadaşlarına teşhisini nasıl karşıladıklarını soruyorum. Semptomlarını anlattığında en yaygın yanıt “herkeste var” oluyor. Herkes biraz dağınıktır. Herkes çalışmayı zor bulur. Anna, “Aradaki fark benim bütün gün, her gün böyle hissetmem” diyor. “Ben hiçbir zaman iyi hissetmiyorum.”

Ruh Sağlığı Bozukluklarındaki Artış
Otuz yılı aşkın bir süredir doktorum ve bunun 25 yılında nörolog olarak çalıştım. Son zamanlarda, sadece bazıları tedavi edilebilen dört ya da beş kronik hastalık tanısıyla bana yönlendirilen çok sayıda genç insan hakkında özellikle endişelenmeye başladım. Otizm, Tourette sendromu, DEHB, migren, fibromiyalji, polikistik over sendromu, depresyon, yeme bozuklukları, anksiyete ve çok daha fazlası.

Ruh sağlığı bozuklukları, davranış ve öğrenme güçlükleri teşhisi konulan kişilerdeki ürkütücü artış, gazete manşetlerinde ve sohbetlerimizde düzenli olarak yer almaktadır: “DEHB: Teşhislerdeki son patlamanın arkasında ne var?”, New Scientist, Mayıs 2023. “Otizm yeniden yükselişte!”, New York Times, Mart 2023. Hikâye birden fazla ruh sağlığı bozukluğu kategorisi için de aynı durumda: “Travma Sonrası Stres Bozukluğu üniversite öğrencileri arasında arttı”, New York Times, Mayıs 2024. “Depresyon ve anksiyete oranları geçtiğimiz yıl %25 arttı”, Forbes, Şubat 2023.

Bu şaşırtıcı istatistikler sağlığımızın durumu hakkında ne söylüyor? Görünüşe bakılırsa, zihinsel ve fiziksel olarak eskiye oranla çok daha az sağlıklıymışız gibi görünüyor. Ancak bunları yorumlamanın başka yolları da var. Tıbbi sorunları tanıma ve tedaviye ihtiyaç duyan kişileri belirleme konusunda çok daha iyi olduğumuz gerçeğini yansıtıyor olabilirler mi? Otizm gibi rahatsızlıklar, insanlara nihayet doğru teşhis konulduğu ve destek verildiği için artıyor olabilir. Ancak üçüncü bir olasılık daha var. Tüm bu yeni teşhisler tamamen göründükleri gibi olmayabilir. Sınırdaki tıbbi sorunlar kesin tanılara dönüşüyor ve normal farklılıklar patolojikleştiriliyor olabilir. Bu istatistikler, sıradan yaşam deneyimlerinin, bedensel kusurların, üzüntü ve sosyal kaygının tıbbi bozukluk kategorisine dahil edildiğini gösteriyor olabilir. Başka bir deyişle: daha fazla hastalanmıyoruz , hastalığa daha fazla atıfta bulunuyoruz.

Bu açıklamalardan hangisinin doğru olma olasılığının daha yüksek olduğu, üzerinde uzlaşmaya varılması zor bir konudur. Ancak bu sorunun cevabını bulmak büyük ölçüde bizim çıkarımıza olacaktır çünkü sağlık sorunlarını daha hafif ve erken şekillerde tespit etme eğilimi ve bunun her zaman yapılacak en doğru şey olduğu varsayımı durmaksızın ilerlemektedir.

Ben üç numaralı olasılığı savunuyorum: aşırılaşan tıbbın kurbanı oluyoruz ve artık kadranı geri çevirmenin zamanı geldi. Ruhsal ve fiziksel sağlık sorunları için teşhis çağında yaşıyoruz. Ve bunun yakın zamanda DEHB teşhisi konulan insan sayısındaki patlamadan daha iyi bir örneği olamaz.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu
DEHB, 1968'de Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabının (DSM-2) ikinci baskısında tanımlanmış bir tıbbi durum olarak başlamış ve burada çocuklarda hiperkinetik reaksiyon olarak adlandırılmış ve tek bir satırda ergenlikte kaybolan dikkat dağınıklığı ve huzursuzluk olarak tanımlanmıştır. 1980'de DSM-3'te dikkat eksikliği bozukluğu (DEB) terimi kullanılmaya başlanmış, 1987'de DSM-3'ün gözden geçirilmiş baskısında hiperaktivite de eklenmiştir. DSM-5 DEHB'i sosyal işlevselliği veya gelişimi engelleyen bir dikkatsizlik veya hiperaktivite örüntüsü olarak tanımlamaktadır. Teşhis, zorlukların 12 yaşından önce mevcut olmasını, iki veya daha fazla ortamda mevcut olmasını ve sosyal, akademik veya mesleki işlevlerin kalitesini azaltmasını gerektirir. Hafif, orta ve şiddetli DEHB arasındaki ayrım çok belirsizdir. Tüm tıbbi sorunlar gibi DEHB'in de çeşitli yoğunluk farklılıkları vardır. Bu sorunla en canlı karşılaşmalarımdan birini bir hastamla değil, bir arkadaşımın küçük kızı Kendra ile vakit geçirirken yaşadım. Sekiz yaşında, şiddetli DEHB'i olan Kendra, ayak uydurulması imkansız bir enerji seviyesine ve odaklanma eksikliğine sahipti. Grup içinde bir kişiden diğerine atlıyor, hızlı konuşuyor ve konudan konuya geçiyordu. Harika derecede sevecen bir çocuktu ve aynı zamanda çok zeki olduğunu hissediyordum, ancak bu teoriyi test etmek zordu çünkü dikkatini uzun süre hiçbir şeye veremiyordu. Bir keresinde bir alışveriş gezisinde ona ve annesine katılmıştım. Öyle bir enerjisi vardı ki kimse rahatlayamadı. Hemen kaçacağından ve onu kaybedeceğimizden emindim. Ama kaybetmedi. Güvenli bir şekilde büyüdü ve yaratıcı bir yetişkin olmak için iyi yetiştirildi. Hâlâ odaklanamama sorunu yaşıyor. Eğitimi zor oldu ama yerini buldu. O bir sanatçı, bu da kendi hızında, kendi yolunda çalışmasına ve esnek düşüncesinden en iyi şekilde yararlanmasına olanak tanıyor. 

Kendra'da olduğu gibi şiddetli DEHB tanı oranları aslında oldukça sabittir. Ancak şiddetli DEHB'lilerin sayısı artık hafif DEHB'lilerden çok daha fazla. Otizmde olduğu gibi, son 30 yılda DEHB teşhisi konan kişi sayısında şaşırtıcı artışlar olmuştur, ancak bu büyümenin neredeyse tamamı spektrumun hafif ucundadır. 

Yetişkinlikte yeni tanı konulması çok nadir olmaktan çıkıp bazı yerlerde 20 yetişkinde bire kadar yükselmiştir. Bunların neredeyse tamamı hafif düzeydedir. Birleşik Krallık'ta 2020 ve 2023 yılları arasında DEHB teşhisi alan yetişkinlerde %400'lük bir artış görülmüştür.

Her yeni DSM basımı, gelecekteki potansiyel 'koşulları' önermektedir. Örneğin, komite bir sonraki baskı için 'kafein kullanım bozukluğu'nu önerdi
Teşhis otizme göre daha az resmidir. Nitelikli bir profesyonel tarafından ayrıntılı bir klinik değerlendirmeyi içerir. Buna ek olarak, dikkatsizlik veya hiperaktiviteye işaret edebilecek mevcut semptomları ölçmeye yardımcı olmak için çeşitli derecelendirme ölçekleri mevcuttur. Bunların çoğu, kişinin kendi bildirdiği semptomlara dayanmaktadır. Bu da tanıyı doğası gereği öznel hale getirir. DSM, “sık sık bir şeyleri kaybetme”, “doğrudan konuşulduğunda sık sık dinlemiyor gibi görünme”, “sık sık görevlerden kaçınma”, “sık sık aşırı konuşma”, “sık sık kıpırdanma” gibi beklenebilecek zorluk türlerinin örneklerini listeler. “Sıklıkla” kelimesi yoruma açıktır. Teşhis için semptomların sosyal, akademik veya mesleki işlevlerin kalitesini etkilemesi gerekir. Bunu ölçmek çok zordur. Muhtemelen DEHB için bir değerlendirme isteyen herhangi bir kişi bunu sadece hayatlarının bir alanında mücadele ettikleri için yapacaktır. 

Açık olan gerçek şu ki, onlarca yıllık çalışmalara rağmen, hiçbir biyomedikal araştırma projesi DEHB hastalarında ortak olan herhangi bir beyin anormalliği bulmayı başaramamıştır. DEHB'li kişiler tarafından sergilenen davranışların diğer bozukluklardan ya da normal insan deneyimlerinden ayırt edilmesini sağlayan hiçbir biyolojik belirteç yoktur. DEHB'in biyolojik “nedenini” bulmaya niyetli araştırmacılar bile bunun çok çeşitli insanlarda pek çok şekilde ortaya çıkan ve uzun vadede birçok farklı sonucu olan bir durum olduğunu kabul edecektir. Yine de DEHB ile tutarlı olduğu düşünülen özelliklere sahip insanları tek bir tıbbi kategori altında topluyor, sanki hepsi kesin olarak bir beyin gelişim bozukluğuna sahip tek bir grupmuş gibi inceliyor ve tedavi ediyoruz.

Patolojikleştirme
Ruh sağlığı sorunlarının ve davranış bozukluklarının biyolojikleştirilmesi - ya da daha doğru bir ifadeyle patolojikleştirilmesi - şu anda tıpta ve toplumda var olan yoğun bir eğilimdir. Depresyonun yaşam koşullarına bir tepki olarak değil de serotonin eksikliği olarak tanımlandığını duymak alışılmadık bir durum değildir. Bu atmosferde, hastalığın sosyal ya da psikolojik yönlerine çok fazla odaklanmak, bazı hastalar tarafından başka birinin gerçeğini inkâr etmek olarak görülüyor. Unutkanlık, motivasyon eksikliği, gürültüye tahammülsüzlük, sosyal kaygı, düşük ruh hali, dikkat dağınıklığı ve konsantrasyon güçlükleri insan deneyiminin bir parçasıdır. Bunların her biri, kısmen DSM'deki kategorilere dahil edilmeleri nedeniyle giderek daha fazla patolojik hale gelmiştir. 

Hastalık ve rahatsızlıkları sınıflandıran sistemler esastır ve bunların yokluğunda sağlık hizmetlerinin veya araştırma tesislerinin nasıl işleyeceğini bilemiyorum. DSM ile ilgili sorun; var olması değil, amaçlanandan daha fazla harfi harfine kullanılmasıdır. Ayrıca, çok ileri gittikleri açık olsa bile DSM kategorilerini geri çevirmek çok zor görünüyor. Kriterlerin sıkılaştırılması bazı insanlardan bir tanıyı alma riski taşıdığında, genellikle yeni bir tanı etiketi oluşturulur, böylece kimse tanıdan yoksun kalmaz. En yeni kriterlere göre artık otizmli olarak nitelendirilemeyecek kişileri hesaba katmak için bir “sosyal (pragmatik) iletişim bozukluğu” kategorisi geliştirildiğinde DSM-5'te olan buydu. Her yeni basım, gelecekteki “koşullar” olarak dikkate alınmaya değer sorunlar bile önermektedir. DSM-5 komitesi, bir sonraki baskı için potansiyel bir kategori olarak “kafein kullanım bozukluğu”nu önerdi. Bu, bozulma ve sıkıntıya yol açan sorunlu kafein kullanımı olarak tanımlanmaktadır. Ve biyolojikleştirme çoktan başladı: ikizler üzerinde yapılan çalışmalar aşırı kafein kullanımının kalıtsal olduğunu ve ADORA2A genindeki varyantların bununla ilişkili olduğunu gösteriyor.

DSM yaklaşımı tek yol değildir. Birçok kişi, benim gibi, ruhsal sıkıntı ve davranış sorunlarının biyolojikleştirilmesinin, daha kalıcı bir iyileşmeye katkıda bulunabilecek kişisel içgörülerin incelenmesinin önüne geçebileceğinden korkuyor. Bazı tıp uzmanları arasında aşırı biyolojikleştirici yaklaşımdan uzaklaşılması gerektiğine dair artan bir his var. Bu grup arasında, ruh sağlığı sorunlarının teşhisinin kişisel anlamı gizlediğini, kişisel kimliğe zarar verdiğini ve failliği ortadan kaldırdığını düşünen psikolog Lucy Johnstone da yer alıyor. 

Johnstone, ruh sağlığı sorunlarını beyin bozukluklarından ziyade hayatta kalma stratejileri olarak kavramsallaştırmayı tercih etmektedir. Bu teoride, “semptom” olarak tanımlanan deneyimler aslında tehditlere karşı bir tepki ve kişinin bu tehdidin üstesinden gelmek için ne yapması gerektiğinin bir tezahürüdür. İnsanlar esasen sosyal varlıklardır. Sorunlu davranışlar ve düşük ruh hali, sosyal çevrelerinden ve ilişkilerinden ayrılamaz. Johnstone'un dediği gibi, akıl hastalığı olarak sınıflandırılan şey, bir kişinin korunmaya, değer görmeye veya yerini bulmaya çalışması olabilir. Anna için bu, bir akademik yılın ortasında okul değiştirme ihtiyacı gibi olayların onu nasıl etkilediğini incelemek anlamına gelebilir. Sonraki duyguları ve eylemleri, bir beyin bozukluğundan ziyade bir hayatta kalma stratejisi olarak daha iyi değerlendirilebilir. Johnstone, “Davranışlarımız içinde bulunduğumuz koşullara, geçmişimize, inanç sistemlerimize ve bedensel kapasitelerimize verdiğimiz anlaşılabilir bir yanıttır” diyor. 

Bunun önemi, Birleşik Krallık'ta yaşayan kıdemli bir tıp doktoru ve araştırmacı olan Prof. Paul Garner'ın hikayesiyle örneklendirilebilir. Garner, Mart 2020'de Covid-19'a yakalanmış ve akut enfeksiyonun geçmiş gibi görünmesinden haftalar sonra kendisini ciddi şekilde yorgun bulduğunda şok olmuştur. İlk enfeksiyonu hafif seyretmişti ancak sonrasında kendisini “kafasına kriket sopasıyla vurulmuş” gibi hissettiğini söyledi. Bazı noktalarda öleceğini hissetti. Her gün yeni bir semptomu vardı: bunaltıcı baş ağrıları, mide rahatsızlığı, kulak çınlaması, karıncalanma, nefes darlığı, baş dönmesi. British Medical Journal için yazdığı bir blogda hastalığını “bir Advent takvimi gibi, her gün yeni bir şey var” şeklinde tanımladı. 

Garner bir bulaşıcı hastalıklar uzmanı. Kendi vücuduna neler olduğunu herkesten çok kendisinin açıklayabileceğini düşünmüş ama açıklayamadığını fark etmiştir. Virüsün tıp kitaplarında bulunmayan yeni bir immünolojik bozukluğu tetikleyip tetiklemediğini merak etti. Bu yüzden cevaplar için internete başvurdu ve yalnız olmadığını gördü. Covid destek gruplarında, tam olarak onun deneyimini paylaşan birçok insan vardı. Hafif Covid'den sonra artık yürüyemeyen maraton koşucuları gibi. Covid grupları aracılığıyla, diğer enfeksiyonlardan sonra kronik yorgunluk sendromları geliştiren insan topluluklarına giden yolu buldu. Bu insanların çoğu onlarca yıldır hastaydı. Tıbbi bilgilerine dayanarak başlangıçtaki beklentisi, zaman, iyileşme ve aktivitede hafif artışlarla istikrarlı bir şekilde iyileşmesiydi. Ancak bu, ortaya çıkan gerçekliğiyle uyuşmuyordu. İyi bir günde yapılan 10 dakikalık bir bisiklet sürüşü üç günlük bir nüksetmeye neden olmuştu. Bu yüzden Garner, kendisinden çok daha uzun süredir iyileşememe sorunuyla uğraşanların anlattıklarından bir şeyler öğrenmeye karar verdi. Bu kişiler, durumdan kurtulmak için egzersiz yapmak yerine enerji seviyesinin sınırları dahilinde çalışmasını tavsiye etti. Bir arkadaşından tavsiye aldı: “Virüse hükmetmeye çalışmayı bırakın... ona uyum sağlayın.” Daha az şey yapmayı öğrendi. Bu onu daha kötüye gitmediği ama daha iyiye de gitmediği bir düzeye getirdi. 

Birdenbire tamamen iyileşeceğime inandım. Hastalık hakkında okumayı ve semptomları tartışmayı bıraktım. Neşelenmek için zaman harcadım
Garner'ın hikâyesi burada sona erebilirdi. Eylül 2020'ye kadar iyileşmişti ama artık daha fazla iyileşemiyordu. Bu yüzden iyileşme olmayan hikayelerin ötesinde, daha olumlu sonuçlara sahip olanları aramaya başladı. Bir zamanlar kronik yorgunluk sendromu olan ancak bunu yenen insanlardan oluşan bir grup olan Recovery Norway'i bu şekilde buldu. Grup ona bir iyileşme danışmanının yanı sıra başka bir bakış açısı ve en önemlisi bir iyileşme kimliği kazandırdı. Başlangıçta adım atmanın kendisine yardımcı olduğunu, ancak daha sonra bunu takıntı haline getirdiğini fark etti. Blogunda anlattığı gibi, korkudan felç olana kadar vücudundan gelen sinyalleri bilinçsizce izlemeye başlamıştı. Uzun süreli Covid'in mitokondrilerine zarar veren metabolik bir hastalık olduğuna inanıyordu, ancak Norveç grubu farklı düşünmesini sağladı. Virüsün yorgunluğu tetiklediğinden şüphe duymuyordu ama daha sonra korkusu yüzünden kısır bir hastalık döngüsüne yakalandığını hissetti. Virüsler, insanların dinlenmesini sağlamak için yorgunluğa neden olur ve bu da iyileşmeyi destekler. Ancak Garner'ın durumunda iyileşme süreci ters gitmişti çünkü istemeden de olsa vücudunu yorgun kalmaya şartlandırmıştı. Garner, iyileşmek istiyorsa beynini yorgunluğa farklı tepki vermesi için yeniden eğitmesi gerektiğini fark etti.

“Birdenbire tamamen iyileşeceğime inandım,” diye yazıyor. “Belirtileri sürekli izlemeyi bıraktım. Hastalıkla ilgili hikayeleri okumaktan ve diğer hastalarla olan Facebook gruplarını bırakarak semptomları, araştırmaları veya tedavileri tartışmaktan kaçındım. Neşe ve mutluluk aramak için zaman harcadım... ve egzersiz korkumun üstesinden geldim.” Garner, 2020'nin sonunda tamamen iyileşmişti.

DEHB'in eskiden bir iyileşme kimliği vardı. 1960'larda ve 70'lerde DSM bunu ergenlikte kaybolan bir durum olarak tanımlıyordu. 90'lara gelindiğinde, semptomların her zaman tamamen ortadan kalkmadığı, ancak insanlar yaşlandıkça azaldığı kabul edildi. Bazı çalışmalar insanların %60'ında gerileme olduğunu ortaya koymuştur. Şiddetli DEHB azalsa da genellikle devam ederken, hafif DEHB'li kişiler tam iyileşme şansı bekleyebilirdi. Ancak DEHB yavaş yavaş birçok genç insanın kimliğine dahil edilmektedir. Bazı destek grupları DEHB özelliklerinin üstesinden gelme girişiminden vazgeçirmektedir. İnsanlara maskelerini çıkarmaları ve DEHB'li benliklerini başkalarıyla paylaşmaları söylenir. Ancak ruh halimizi, davranışlarımızı ve dürtülerimizi kontrol etmeyi öğrenmek, DEHB olsun ya da olmasın büyümenin bir parçasıdır. Hepimiz pratik yaparak sosyal açıdan daha yetkin hale gelir, odaklanır ve daha iyi başa çıkabiliriz. Gençleri aksini yapmaya teşvik etmek iyi niyetli olabilir ancak potansiyel olarak onların iyileşmesini engeller. Yetişkinlerde daha kısa vadeli DEHB belirtilerindeki artış, genç bir kişinin zorluklarının zamanla ortadan kalkacağı beklentisini de zayıflatabilir. Giderek artan bir yetişkin nüfusu DEHB'i kendi benlik kavramlarına dahil etmiştir. Tıbbi bir sorun kişinin kimliğinin bir parçası olduğunda, kaçınılmaz hale gelir.

Nöroçeşitlilik
Nöroçeşitlilik 1998 yılında Avustralyalı sosyolog Judy Singer tarafından ortaya atılmıştır. Aslında tıbbi bir terim değil ama kulağa öyleymiş gibi geliyor. Singer bir röportajında bu terimi nasıl bulduğunu anlatmıştır: “Bu terimi, çevrede çeşitliliğin olmasının iyi olduğunu söyleyen politik bir terim olan biyoçeşitliliğin bir kombinasyonundan aldım. Psikoterapinin biraz şakaya dönüştüğünü ve sinirbilimcilerin yeni rahipler olduğunu fark ettim, bu yüzden onları bir araya getirelim diye düşündüm.”

Bu terim depresyon, DEHB, otizm, disleksi, dispraksi (motor becerilerinin etkilendiği nörolojik bir bozukluk) ve Tourette sendromu da dahil olmak üzere bir dizi durumu kapsayacak şekilde kullanılmaya başlandı. Hepimizin beyninin farklı olduğunu ve bunun bir sonucu olarak dünyayı farklı algıladığımızı ve farklı işlevler gösterdiğimizi hatırlatmak için olumlu yönde söylenecek çok şey var. Davranmanın ya da hissetmenin doğru ya da yanlış bir yolu yoktur ve tüm varoluş biçimleri kucaklanmalıdır.

Ancak sorun, terimin bu şekilde kullanılmamasıdır. Bunun yerine, “nörotipik” teriminin karşıtı olarak kullanılmaktadır. Nörotipik bir kişinin düşüncelerini organize ettiği ve “tipik” bir şekilde davrandığı söylenir. Nöroderjik ve nörotipik insanlar arasındaki farkın çok yaygın bir açıklaması, ikincisinin yaşam için doğuştan gelen bir el kitabıyla doğmuş olmasıdır, bu da onlara doğuştan gelen bir sosyal kural duygusu verir. Nörodiverjan insanlar bu el kitabını almamışlardır ve bu nedenle öğrenmek ve uyum sağlamak için çok daha fazla çalışmak zorundadırlar. İnsanların tipik ve farklı olarak ikiye ayrılması, hepimizin farklı olduğu şeklindeki mantıklı ifadeyle çelişmektedir. 

Yaşadıkları zorluklar gerçek, aksi takdirde bir teşhis arayışına girmezlerdi. Anna çok uzun süredir bununla mücadele ediyor. Çok fazla içsel acı çekmiş ve desteğe ihtiyacı var. Ancak DEHB teşhisi konulan kişilere sağlanan faydaların, bir beyin bozukluğu ile etiketlenmenin sakıncalarından daha ağır basıp basmadığı sorusu ortaya çıkıyor. Eğer değilse, o zaman bu bir aşırı teşhis örneğidir - teşhis doğru olabilir ama faydalı değildir. Aşırı teşhisle ilgili sorun her zaman teşhisin faydası ve hafif derecede etkilenenlere özel kolaylıklar sağlanmasının değeriyle ilgilidir. Kanada'da yapılan bir çalışmada DEHB'li üniversite öğrencileri karşılaştırılmış, bu öğrencilerden bazılarına hiçbir özel kolaylık sağlanmamış, bazılarına ise sınavlar için daha uzun süre ve ayrı sınav odaları gibi yardımlar verilmiştir. Ekstra destek alan öğrenciler bunu yararlı olarak algılamış ancak akademik performans açısından ölçülebilir bir fayda görülmemiştir. 

Çeşitli çalışmalarda, dikkat dağıtıcı ortamın azaltılması, hesap makinesi kullanımı, daha sık molalar ve yazılı bilgilerin sözlü olarak sunulması da dahil olmak üzere çeşitli ödenekler verilen okul çağındaki çocuklar ve yüksek öğrenimdeki öğrenciler incelenmiştir. Yine, bu ekstra desteği alan DEHB'li kişiler, almayan DEHB'li öğrencilerden daha iyi performans göstermemiştir. Bir çalışma, okulda DEHB taraması yapılan çocukların fayda görmediğini ortaya koymuş, ancak bu kadar küçük yaşta etiketlenmelerinden zarar gördükleri endişesini dile getirmiştir. Benzer şekilde, DEHB'li yetişkinleri desteklemek için yapılan özel düzenlemelerin hayatlarında olumlu bir farka sebep olduğu henüz kanıtlanmamıştır.

Uyarıcılar çocuklarda DEHB için ilk basamak tedavi değildir. Davranışsal tedavilerin ve desteğin yeterli olmadığı durumlar için ayrılmışlardır. Çocuklarda uyarıcıların kısa vadeli etkinliğinin hiperaktivite gibi semptomları azaltmada iyi kurulmuş olduğu düşünülmektedir. Konsantrasyonu artırırlar ve öğretmenler bunları alan çocuklarda daha iyi davranışlar gözlemlerler. Bununla birlikte, çoğu çalışma, çocukları sadece kısa bir süre takip etmiştir. Daha az net olan şey, bu semptom azalmasının uzun vadede daha iyi bir yaşam kalitesi veya akademik performans gibi daha anlamlı bir şeye dönüşüp dönüşmediğidir. Uyarıcı ilaçlar semptomları yalnızca siz ilacı kullanırken azaltır. Daha kalıcı bir tedavi etkisi için davranışsal müdahalelere ihtiyaç vardır. Yine, uyarıcı ilaçlardan kazançlı çıkacak olanlar şiddetli DEHB'li çocuklardır. Çünkü ilaçların, okuma gibi görevlere konsantre olma yetenekleri üzerinde daha belirgin bir etkiye sahip olduğu ve böylece öğrenmeye zaman buldukları görülmektedir. Hafif düzeyde ise uyarıcı ilaç kullanımının, etiketlemenin olumsuz etkilerini ya da bir ruh sağlığı tanısından çıkarılabilecek düşük beklentileri dengeleyecek kadar etkisi olduğu konusunda şüpheler vardır.

Bu sadece bir anekdot, ancak DEHB veya otizm teşhisi konan kişilerin hayatlarında hissedilir bir iyileşme olmaması, bu konuda insanlarla görüştüğümde beni birçok kez endişelendirdi. Konuştuğum ve hepsi yetişkin olan çok sayıda insan teşhis sayesinde hayatlarının daha iyi olduğunu düşünüyordu. Herkes teşhisi hayatlarına memnuniyetle kabul etmişti. Ancak neredeyse hepsi işinden ayrılmış, eğitimini yarıda bırakmış ve birçok eski arkadaşını kaybetmişti. Birçoğu eve bağlıydı. Aynı şey kronik Lyme hastalığı ve uzun süreli Covid ile ilgili konuştuğum kişiler için de söylenebilir. Teşhis konulmasının algılanan faydası ile yaşam kalitesindeki gerçek iyileşmeler arasında endişe verici bir uçurum olduğunu gördüm. Çoğu konuşmada, doğrulamanın olumlu etkisinin ne kadar süreceğini merak ediyordum.

Konuştuğum insanların her biri teşhislerinden büyük bir psikolojik rahatlama elde ettiklerinden ve bunun hayatlarını daha iyi hale getirdiğinden emindiler. Belki de aslında tanıdan bekledikleri şey, sadece çok özel başarı türlerine değer veren bir dünyada daha az şey yapma izniydi. Bazıları için tıbbi teşhis, üzerlerindeki baskıyı azaltmanın bir yoludur, böylece artık aşırı idealist bir sosyal ve iş hayatının peşinden koşmaya devam etmek zorunda hissetmezler.

Bir kadının hikayesi oldukça dikkat çekiciydi. Kendisi bazı önemli başarılara imza atmış bir sanatçı ama istediği başarıyı elde edememiş. Bana bir akademisyen olmayı tercih ettiğini ama yeteneğinin bu olmadığını söyledi. Bir genç olarak, yetişkin halini şiirden alıntı yaparken hayal ediyordu. O yetişkin olamamanın acısı onun için korkunçtu. Bu, sahip olduğu başarının tadını çıkarmasını engelledi. Sonunda DEHB teşhisi, istediği her şekilde eşit derecede yetenekli olamayacağını kabul etmesine yardımcı oldu. Teşhis onu biraz rahatlattı ama aynı zamanda hayatında durgunluğa da neden oldu. Kendisinin daha düşük bir versiyonuna olan inancını pekiştirdi. Başkalarının gıpta edeceği başarılı bir sanat kariyeriyle tanımlanmak yerine, hayatı DEHB etrafında dönen ve nörogelişimsel olarak farklı olduğu için yapamadığı şeylerle tanımlanan bir kadın haline geldi. Bu şekilde farklı olduğu söylenen bir çocuğun kendini küçümseyeceğinden ve geleceğini sınırlayacağından endişe ediyorum. Aşırı tıbbi teşhis, insanları iyileşme kimliğinden mahrum bırakma ve ötekileştirme yoluyla hoşgörüsüzlüğü teşvik etme riski taşır; dünyayı nöroderjik ve nörotipik olarak ikiye böler. 

Hedefleriniz belirsiz veya çok az şey sunan bir teşhisle daraltılmışsa, hayatın büyük yolculuğuna çıkmak veya devam etmek çok zor olmalı. Farklılıklara ve kusurlara karşı daha hoşgörülü olmanın bir yolunu bulalım ve bu da insanların bir tanıya bağlı olmadan hayatlarını sürdürmelerine olanak tanısın.

Çeviren: Uzman Psikolog Lamia Kalender Ergül / @uzmpsklamiaergul
Kaynak: https://www.theguardian.com/society/2025/mar/01/the-number-of-people-with-chronic-conditions-is-soaring-are-we-less-healthy-than-we-used-to-be-or-overdiagnosing-illness